Ο αναρχισμός στο Ανατολικό Τιμόρ έχει τις ρίζες του στην ιστορία της χώρας ως ποινικής αποικίας, όταν πολλοί αναρχικοί από την Πορτογαλία απελάθηκαν εκεί. Το κίνημα τελικά εξελίχθηκε σε έναν αντιαποικιακό αγώνα ενάντια στις διαδοχικές δυνάμεις κατοχής: πρώτα την Πορτογαλική Αυτοκρατορία, μετά την Ιαπωνική Αυτοκρατορία και την Ινδονησιακή Νέα Τάξη, πριν η χώρα επιτύχει τελικά την ανεξαρτησία της το 2002.
Ιστορία
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1890, οι αναρχικοί έκαναν μια σειρά από απόπειρες δολοφονίας εναντίον κυβερνητικών αξιωματούχων και της βασιλικής οικογένειας της Πορτογαλίας. [1] Σε απάντηση, η κυβέρνηση εισήγαγε έναν νόμο σύμφωνα με τον οποίο απελαύνονταν οι κατάδικοι στις υπερπόντιες αποικίες της Αυτοκρατορίας αφού είχαν ήδη εκτίσει την ποινή τους, [2] ψηφίζοντας το νόμο αυτό στις 13 Φλεβάρη 1896. [3] Η πορτογαλική κυβέρνηση άρχισε στη συνέχεια να προωθεί αναρχικούς στις αποικίες, συμπεριλαμβανομένου του νησιού Τιμόρ. [4]
Το αναρχικό κίνημα στο Ανατολικό Τιμόρ
Στις 14 Σεπτέμβρη 1896, μια ομάδα αναρχικών απελάθηκε στο Τιμόρ, πολλοί από τυς οποίους πέθαναν από λοιμώξεις, όπως η ελονοσία και κίτρινο πυρετό, ενώ όσοι επέζησαν έπρεπε να υπομείνουν άθλιες συνθήκες διαβίωσης. [5] [6] Άλλοι αναρχικοί απελάθηκαν στο Τιμόρ από το Μακάο το Γενάρη του 1908 επειδή είχαν οργανώσει μια μαχητική ομάδα στην αποικία. [6] Ωστόσο, αυτή η πολιτική εκτόπισης δεν μπόρεσε να αποτρέψει τη βασιλοκτονία της Λισαβόνας, που ενορχηστρώθηκε εν μέρει από τον αναρχικό Alfredo Luís da Costa, με στόχο τη δολοφονία του βασιλιά Carlos I και του διαδόχου Luís Filipe. [7] Αυτή η πράξη προπαγάνδας με την πράξη οδήγησε σε αποσταθεροποίηση της πορτογαλικής μοναρχικής κυβέρνησης, με αποτέλεσμα τελικά την επανάσταση της 5ης Οκτώβρη 1910, με την οποία ανατράπηκε το Βασίλειο της Πορτογαλίας και ιδρύθηκε η Πρώτη Πορτογαλική Δημοκρατία. Η πτώση της μοναρχίας επέτρεψε την επιστροφή πολλών αναρχικών στην Πορτογαλία, αν και αρκετοί εξόριστοι αναρχικοί είχαν προσαρμοστεί στη ζωή του Τιμόρ, βρίσκοντας δουλειά και δημιουργώντας οικογένειες στην αποικία.
Η αμνηστία που επέφερε η δημοκρατική περίοδος συντομεύτηκε από το πραξικόπημα της 28ης Μάη 1926, το οποίο επέφερε μια στρατιωτική δικτατορία στην Πορτογαλία. Ακολούθησε ένα άλλο κύμα πολιτικής καταστολής, με τη σύλληψη αριστερών ακτιβιστών και την απέλαση κρατουμένων στο Τιμόρ για άλλη μια φορά.[8] Πολλοί εργάτες και τεχνίτες, κατηγορούμενοι ότι ανήκαν στην Κόκκινη Λεγεώνα, απελάθηκαν στις 14 Απρίλη 1927. Μερικοί μεταφέρθηκαν στο Πράσινο Ακρωτήριο, άλλοι στη Γουινέα και άλλοι στη Μοζαμβίκη, προτού τελικά 75 εκτοπισμένοι φτάσουν στο λιμάνι του Τιμόρ Aipelo στις 25 Σεπτέμβρη 1927. [9] Ένας από τους απελαθέντες ήταν ο Manuel Viegas Carrascalão, δημοσιογράφος από το São Brás de Alportel και γενικός γραμματέας της Συνδικαλιστικής Ομοσπονδίας Νεολαίας (FJS). [10] Με δική του θέληση, ο κυβερνήτης του πορτογαλικού Τιμόρ, Teófilo Duarte, αποφάσισε να βάλει τους εκτοπισμένους να δουλέψουν [11] [12] οργανώνοντας την κατασκευή δημοσίων έργων στην αποικία και δίνοντας στους εργάτες κάποιες ελευθερίες και μέσα επιβίωσης, αν και αυτή η επιεικής πολιτική ανατράπηκε από τους επόμενους αποικιακούς κυβερνήτες. [13]
Μετά την Εξέγερση του Αλευριού το Φλεβάρη του 1931 και την εξέγερση της Madeira τον Απρίλη του 1931, η Εθνική Δικτατορία ενέτεινε την καταστολή της αντιπολίτευσης. Έτσι, 90 ακόμη άτομα απελάθηκαν στο Τιμόρ στις 28 Ιούνη 1931,[12] με άλλους 271 πολίτες και 87 στρατιωτικούς που απελάθηκαν εκεί στις 2 Σεπτέμβρη 1931. Οι απελαθέντες τοποθετήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Oecusse και στο Atauro, όπου κρατήθηκαν για πολλούς μήνες. Λόγω των άθλιων συνθηκών στα στρατόπεδα, μια ομάδα βετεράνων στρατιωτικών, ορισμένοι από τους οποίους βρίσκονταν στους ίδιους τους καταυλισμούς, απηύθυναν έκκληση στην κυβέρνηση για την απελευθέρωση των εκτοπισθέντων από τους καταυλισμούς. Η στρατιωτική κυβέρνηση υποχρεώθηκε, να απελευθερώσει τους περισσότερους αιχμαλώτους από τα στρατόπεδα [14] και να τους επανεγκαταστήσει σε όλο το νησί. [15]
Ένας αριθμός αναρχικών μεταξύ αυτών των απελαθέντων άρχισαν στη συνέχεια να οργανώνουν την υπόγεια αντίσταση στην πορτογαλική αποικιακή κυριαρχία. Το παλάτι του κυβερνήτη επλήγη από εμπρησμό, σε απόπειρα κατά της ζωής του κυβερνήτη. Οι αναρχικοί ίδρυσαν επίσης την Ελευθεριακή Συμμαχία του Τιμόρ (ALT), που συνδεόταν με την Ιβηρική Αναρχική Ομοσπονδία (FAI), και άρχισαν να δημοσιεύουν ένα ενημερωτικό δελτίο αναρχικών του Τιμόρ από τη φυλακή.[13] [16]
Ο αντιεθνικιστικός χαρακτήρας του αναρχικού ακτιβισμού του Τιμόρ τράβηξε την προσοχή του νέου καθεστώτος Estado Novo, [17], το οποίο κατηγόρησε τους αναρχικούς ότι είχαν «επιβλαβή επιρροή» στον πληθυσμό του Τιμόρ και ότι υποστήριζαν τις ταραχές του γηγενούς Τιμορέζικου λαού. [18] Η Ελευθεριακή Συμμαχία του Τιμόρ τελικά ανακαλύφθηκε και καταστάλθηκε από την κυβέρνηση, η οποία κατάσχεσε τα υλικά της ομάδας και έστειλε μερικούς από τους ακτιβιστές της στο Atauro, όπου αναγκάστηκαν να εργαστούν σε ένα ορυχείο ασβεστόλιθου. Ο Manuel Viegas Carrascalão απελάθηκε ο ίδιος εκεί με την οικογένειά του, με τον γιο του Manuel να γεννιέται σε αιχμαλωσία στο νησί.
Όταν η κυβέρνηση χορήγησε αμνηστία σε πολιτικούς εκτοπισμένους στις αποικίες, απέκλεισε ρητά πολλούς αναρχικούς και συνδικαλιστές, τους οποίους θεωρούσε τρομοκράτες. [14] Οι αναρχικοί που παρέμειναν στο Τιμόρ βίωσαν συνεχείς διώξεις, με την κυβέρνηση να διατάζει έρευνα για τις δραστηριότητές τους. [17]
Ιαπωνική κατοχή
Κατά τη διάρκεια του Πολέμου του Ειρηνικού, παρά την επίσημη ουδετερότητα της Πορτογαλίας, το Τιμόρ ήταν ο τόπος των σκηνών σε μεγάλο μέρος της σύγκρουσης. Η αποικία καταλήφθηκε για πρώτη φορά από τις συμμαχικές δυνάμεις, πριν περιέλθει στην κατοχή των Ιαπώνων. [19] Ο Αυτοκρατορικός Ιαπωνικός Στρατός εξαπέλυσε κύμα κρατικής τρομοκρατίας εναντίον του τοπικού πληθυσμού, προκαλώντας πολλούς αναρχικούς (συμπεριλαμβανομένου του Carrascalão) να πάρουν τα όπλα σε ένα υπόγειο κίνημα αντίστασης κατά της κατοχής. Πολλοί Τιμορέζοι πολίτες και μαχητές της αντίστασης περιορίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης από τις δυνάμεις κατοχής, ενώ άλλοι κατάφεραν να εκκενώσουν το νησί στο αγρόκτημα Bobs στη Νέα Νότια Ουαλία. [20]
Οι συνθήκες διαβίωσης στο αυστραλιανό στρατόπεδο ήταν σκληρές, με σοβαρές περιπτώσεις ανισότητας μεταξύ κρατουμένων – που είχαν χωριστεί σε Πορτογάλους, κληρικούς και γηγενείς Τιμορέζους. Πολλοί άνθρωποι αρνήθηκαν να συνεργαστούν με τις αυστραλιανές αρχές και ταξίδεψαν στο Newcastle της Αυστραλίας, όπου βρήκαν εργασία και απέκτησαν σχέσεις και δεσμούς με συνδικάτα και αριστερές ομάδες, συμπεριλαμβανομένου του Κομμουνιστικού Κόμματος Αυστραλίας. Οι αναρχικοί που παρέμειναν στον καταυλισμό άρχισαν να προκαλούν αναταραχή ανάμεσα στους κατοίκους, οργανώνοντας άγριες απεργίες και χαρακτηρίστηκαν από τις αυστραλιανές αρχές ως «ο χειρότερος τύπος ανθρώπου που έμεναν στον καταυλισμό». Οι κρατούμενοι στο στρατόπεδο φώναξαν «όλοι είναι ίσοι στην Αυστραλία», καθώς χάθηκε κάθε έλεγχος στους κρατούμενους. Στις 27 Απρίλη 1943 σημειώθηκε αναταραχή μέσα στο στρατόπεδο, καθώς πολλοί κρατούμενοι οπλίστηκαν με μαχαιροπίρουνα και επιτέθηκαν στους κυβερνητικούς επίσημους. Μετά από αίτημα ενός ιερέα, οι κληρικοί απομακρύνθηκαν από το στρατόπεδο, ενώ οι επαναστατημένοι κρατούμενοι παρέμειναν. Παρά τις προσπάθειες διαχωρισμού των κρατουμένων, στις 14 Σεπτέμβρη 1943, ο αναρχικός José da Silva Gordinho δήλωσε: «Τώρα είμαστε μαζί, είμαστε στην πλειοψηφία, είμαστε ενωμένοι, και αν δεν μπορούμε να ακολουθήσουμε το δικό μας δρόμο, τότε θα πολεμήσουμε». Η διοίκηση το εκμεταλλεύτηκε ως ευκαιρία για να απομακρύνει πολλούς κορυφαίους αναρχικούς από το στρατόπεδο εγκλεισμού, από τους οποίους ορισμένοι στάλθηκαν στο Newcastle για να εργαστούν για τον Salvation Army (Στρατός της Σωτηρίας), ενώ άλλοι φυλακίστηκαν σε ξεχωριστό στρατόπεδο εγκλεισμού στο Σίδνεϊ. Πολλοί από τους κρατούμενους άρχισαν να κάνουν απεργία πείνας στις αρχές του 1944, προκαλώντας τελικά την απελευθέρωση ορισμένων, ενώ άλλοι στάλθηκαν σε διαφορετικά στρατόπεδα εγκλεισμού. [21]
Η παράδοση της Ιαπωνίας έφερε το τέλος της ιαπωνικής κατοχής του Τιμόρ, επιτρέποντας σε 562 εκκενώμενους να επιστρέψουν στο νησί στις 27 Νοεμβρίου 1945. Πολλοί αναρχικοί επέστρεψαν στο Τιμόρ, ενώ άλλοι επέλεξαν να παραμείνουν στην Αυστραλία. [22] Στη συνέχεια, η πορτογαλική κυβέρνηση διέταξε την απέλαση των εκτοπισμένων από την αποικία. Στάλθηκαν πίσω στην Πορτογαλία, φτάνοντας στη Λισαβόνα στις 15 Φλεβάρη 1946, όπου πολλοί από τους αναρχικούς συνελήφθησαν.
Παρά την ήττα του οργανωμένου αναρχικού κινήματος στο Ανατολικό Τιμόρ, ο Manuel Viegas Carrascalão επέστρεψε στο νησί με την οικογένειά του. Οι γιοι του Manuel, Mário και João έγιναν ηγέτες με επιρροή του κινήματος ανεξαρτησίας του Τιμόρ.
Η ινδονησιακή κατοχή
Αφού η Επανάσταση των Γαρυφάλλων στην Πορτογαλία ανέτρεψε το καθεστώς Estado Novo και ίδρυσε την Τρίτη Πορτογαλική Δημοκρατία, οι αποικιακές αρχές εγκατέλειψαν ουσιαστικά το Ανατολικό Τιμόρ, ανοίγοντας την πόρτα στην ανεξαρτησία της χώρας. Μετά από έναν σύντομο εμφύλιο πόλεμο μεταξύ της Δημοκρατικής Ένωσης του Τιμόρ (UDT) και του Επαναστατικού Μετώπου για ένα Ανεξάρτητο Ανατολικό Τιμόρ (FRETILIN),[23] το Ανατολικό Τιμόρ κήρυξε μονομερώς την ανεξαρτησία του από την Πορτογαλία. Ωστόσο, αυτή η ανεξαρτησία συντομεύτηκε από την εισβολή και την κατοχή του Ανατολικού Τιμόρ από το καθεστώς της Νέας Τάξης του Σουχάρτο, [24] προσαρτώντας τη χώρα στην Ινδονησία. [25] Η κατοχή είδε τη γενοκτονία περισσότερων από 100.000 Τιμορέζων, με ορισμένες εκτιμήσεις να ανεβάζουν τον αριθμό σε 300.000.[26]
Το ζήτημα της κατοχής δίχασε πολιτικά τους αδελφούς Carrascalão. Ενώ ο Manuel παρέμεινε στη χώρα για να αντισταθεί στην κατοχή, ο João κατέφυγε στην Αυστραλία για να αποφύγει την εξορία και ο Mário ξεκίνησε άμεσο διάλογο με τους Ινδονήσιους κατακτητές, και τελικά έγινε κυβερνήτης του Ανατολικού Τιμόρ.
Πολλοί Τιμορέζοι πήραν μέρος στον αγώνα ενάντια στην ινδονησιακή κατοχή, συμπεριλαμβανομένου του Nicolau dos Reis Lobato, ο οποίος οδήγησε το FALINTIL σε έναν ανταρτοπόλεμο κατά των δυνάμεων κατοχής, για να σκοτωθεί κατά τη διάρκεια μιας μάχης το 1978. [27] Ο Xanana Gusmão εξελέγη στη συνέχεια ως νέος διοικητής του FALINTIL το 1981 [28] και ξεκίνησε την προσπάθεια να ενώσει τα ανόμοια κινήματα αντίστασης σε ένα ευρύ μέτωπο κατά της κατοχής. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο Gusmão πήγαινε από χωριό σε χωριό προσπαθώντας να βρει υποστήριξη και στρατολογήσεις για την αντίσταση. Ωστόσο, το 1984, τέσσερις ανώτεροι αξιωματικοί της FALINTIL οδήγησαν ένα αποτυχημένο πραξικόπημα εναντίον του Gusmão, [29] που τον οδήγησε στην αποχώρησή του από το FRETILIN και στην υποστήριξη εκ μέρους του διαφόρων κεντρώων συνασπισμών.
Το Μάρτη του 1986, το UDT και το FRETILIN σχημάτισαν έναν αντικατοχικό συνασπισμό γνωστό ως Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης Maubere (CNRM), με επικεφαλής τους Xanana Gusmão, Manuel Carrascalão και José Ramos-Horta. Στις 31 Δεκέμβρη 1988, η FALINTIL ανακηρύχθηκε ως η “non-partisan” «ακομματική» ένοπλη πτέρυγα αντίστασης του CNRM και συνέχισε να επιτίθεται στις ινδονησιακές δυνάμεις κατοχής. Το CNRM ξεκίνησε μια αναδιάρθρωση του αντιστασιακού κινήματος, ιδρύοντας το Κρυφό Μέτωπο για να οργανώσει τον πληθυσμό του Τιμόρ ενάντια στην κατοχή.
Στις 12 Νοέμβρη 1991, πάνω από 250 διαδηλωτές υπέρ της ανεξαρτησίας σκοτώθηκαν από πυροβολισμούς στο νεκροταφείο Santa Cruz του Dili. Αυτό σηματοδότησε ένα σημείο καμπής για το κίνημα της αντίστασης, καθώς η κατάληψη του Ανατολικού Τιμόρ τράβηξε τη διεθνή προσοχή. Στη συνέχεια, ο ινδονησιακός στρατός ξεκίνησε μια εκστρατεία για τη σύλληψη του Xanana Gusmão, ο οποίος δικάστηκε και καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη τον Μάιο του 1993. Ωστόσο, οι FALINTIL συνέχισαν τον ένοπλο αγώνα τους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990.
Μετά την πτώση του Σουχάρτο τον Μάιο του 1998, τα Ηνωμένα Έθνη παρενέβησαν στο Ανατολικό Τιμόρ, επιβλέποντας το δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία του Ανατολικού Τιμόρ το 1999 και την επακόλουθη μετάβαση στην ανεξαρτησία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα πολιτοφυλακές υπέρ της Ινδονησίας να προχωρήσουν σε μια σειρά από αντίποινα εναντίον του λαού του Ανατολικού Τιμόρ, πραγματοποιώντας σφαγές στην εκκλησία Liquiçá, στο σπίτι του Manuel Carrascalão και στην εκκλησία Suai.[30]
Ανεξαρτησία
Το Ανατολικό Τιμόρ έγινε τελικά ανεξάρτητο στις 20 Μάη 2002 και ο άρτι απελευθερωμένος Xanana Gusmão ορκίστηκε ως ο πρώτος Πρόεδρος του Ανατολικού Τιμόρ. Πάνω από 200.000 Τιμορέζοι πρόσφυγες επέστρεψαν στη χώρα [31] και άρχισε να λαμβάνει χώρα μια περίοδος ανοικοδόμησης. Πολλοί Αυστραλοί αναρχικοί και συνδικαλιστές ακτιβιστές άρχισαν να αναπτύσσουν δεσμούς με Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις του Ανατολικού Τιμόρ, στις οποίες παρείχαν υποστήριξη.
Οι Sydney Industrial Workers of the World (Βιομηχανικοί Εργάτες του Κόσμου) του Σίδνεϊ ίδρυσαν το East Timor Community Computer Project (Κοινοτικό Πρόγραμμα Υπολογιστών του Ανατολικού Τιμόρ), συγκεντρώνοντας χρήματα για να αγοράσουν μεταχειρισμένους υπολογιστές και να τους στείλουν στο Τιμόρ. Ένα μέλος της IWW συντόνισε το έργο στο Dili, εγκαθιστώντας υπολογιστές σε ΜΚΟ του Τιμόρ, ακροαριστερές ομάδες και σχολεία. [32] Η IWW άνοιξε επίσης μια δωρεάν σχολή υπολογιστών στο Bebonuk και προσπάθησε να επεκτείνει το πρόγραμμα σε άλλα μέρη του Τιμόρ. Η IWW του Σίδνεϊ προσπάθησε να συνεχίσει το έργο, οργανώνοντας εκδηλώσεις για τη συγκέντρωση χρημάτων, αλλά αφού αντιμετώπισε μια σειρά από δυσκολίες, το έργο σταδιακά καταργήθηκε.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 2000, άστεγοι άρχισαν να καταλαμβάνουν άδεια κτίρια σε όλη τη χώρα, συχνά αυτά ήταν στρατώνες που είχαν εγκαταλειφθεί από τον ινδονησιακό στρατό μετά την αποχώρησλη τους από το Ανατολικό Τιμόρ. Στις 21 Γενάρη 2011, η κυβέρνηση του Xanana Gusmão διέταξε την έξωση περισσότερων από 1.000 καταληψιών που είχαν εγκατασταθεί στους στρατώνες Brimob στο Bairro Pite. Σύμφωνα με τον πρωθυπουργό, είχαν αρνηθεί να εγκαταλείψουν την κρατική γη μέχρι να αποζημιωθούν γι’ αυτό. [33]
Σημειώσεις
1. da Fonseca, Carlos (1973). Introduction à l’histoire du mouvement libertaire au Portugal (in French). Lausanne: Centre international de recherches sur l’anarchisme. p. 18. OCLC 740506752.
2. de Figueiredo, Fernando Augusto (2004). Timor: a presença portuguesa (1769–1945) (in Portuguese). Porto: University of Porto. p. 492. ISBN 9789899768901. OCLC 815379512.
3. Barreiros, José António (1982). “Criminalização política e defesa do Estado”. Analise Social : Revista do Instituto de Ciencias Sociais da Universidade de Lisboa (in Portuguese). XVIII (72-73-74). Análise Social. p. 815. ISSN 0003-2573. OCLC 5791867361.
4. van der Walt, Lucien Jacobus Wheatley (2007). Anarchism and Syndicalism in South Africa: Rethinking the history of labour and the left (Ph.D.). Johannesburg: University of Witwatersrand. p. 201. OCLC 775704189.
5. Baracho, Sebastião de Sousa Dantas (1918). Entra duas reacções. 3. Lisbon: J. Rodrigues. p. 202. OCLC 769702452.
6. Freire, João (2001). Freedom Fighters: Anarchist Intellectuals, Workers, and Soldiers in Portugal’s History. Translated by Maria Fernanda Noronha
7. da Costa e Sousa. Montréal: Black Rose Books. p. 15–16. ISBN 9781551641393. OCLC 1197662417.
8. Weeks, Marcus (2016). Politics in Minutes. Quercus. ISBN 978-1681444796.
9. Damier, Vadim (2006). Забытый Интернационал: международное анархо-синдикалистское движение между двумя мировыми войнами (in Russian). 1. Moscow: Novoe literaturnoe obozrenie. p. 368. ISBN 9785867934132. OCLC 65515418.
10. Barreto, Madalena Salvação (2014). Deportação, Colonialismo e Interações Culturais em Timor: Caso dos Deportados nas Décadas de 20 e 30 do Sécolo XX. Encontro Europa – Oriente, Oriente – Europa. Perspectivas Coloniais dos Sécolos XIX e XX. (in Portuguese). Lisbon: NOVA University Lisbon. p. 72-73.
11. ”Memória Libertária. Anarquistas deportados para Timor fundam Aliança Libertária em Dili” (in Portuguese). Portal Anarquista. 12 June 2013. Retrieved 9 February 2021.
12. de Figueiredo, Fernando Augusto (2004). Timor: a presença portuguesa (1769–1945) (in Portuguese). Porto: University of Porto. p. 707-708. ISBN 9789899768901. OCLC 815379512.
13. Cardoso, António Monteiro (2007). Timor na 2ª Guerra Mundial: o Diario do Tenente Pires (in Portuguese). Lisbon: Centro de Estudos de História Contemporânea Portuguesa. p. 235–259. ISBN 9789729933356. OCLC 800750546.
14. Barreto, Madalena Salvação (2014). Deportação, Colonialismo e Interações Culturais em Timor: Caso dos Deportados nas Décadas de 20 e 30 do Sécolo XX. Encontro Europa – Oriente, Oriente – Europa. Perspectivas Coloniais dos Sécolos XIX e XX. (in Portuguese). Lisbon: NOVA University Lisbon. p. 77-78.
15. Barreto, Madalena Salvação (2014). Deportação, Colonialismo e Interações Culturais em Timor: Caso dos Deportados nas Décadas de 20 e 30 do Sécolo XX. Encontro Europa – Oriente, Oriente – Europa. Perspectivas Coloniais dos Sécolos XIX e XX. (in Portuguese). Lisbon: NOVA University Lisbon. p. 74-75.
16. de Figueiredo, Fernando Augusto (2004). Timor: a presença portuguesa (1769–1945) (in Portuguese). Porto: University of Porto. p. 709. ISBN 9789899768901. OCLC 815379512.
17. Portela, Luis; Rodrigues, Edgar (1957). Na inquisição do Salazar (in Portuguese). Rio de Janeiro: Germinal. p. 45. OCLC 1025776646.
18. Chamberlain, Ernest (2010). Faltering Steps: Independence Movements in East Timor – 1940s to the early 1970s (3 ed.). Point Lonsdale. p. 7. ISBN 9780980562330. OCLC 712082751.
19. de Figueiredo, Fernando Augusto (2004). Timor: a presença portuguesa (1769–1945) (in Portuguese). Porto: University of Porto. p. 712. ISBN 9789899768901. OCLC 815379512.
20. Horton, William Bradley (2007). “Ethnic Cleavage in Timorese Society: The Black Columns in Occupied Portuguese Timor (1942)”. 国際開発学研究. 6 (2).
21. Chamberlain, Ernest (2010). “Annex A, D”. Forgotten men: Timorese in special operations during World War II. Point Lonsdale. ISBN 9780980562323. OCLC 697482322.
22. Chamberlain, Ernest (2010). “Annex A, D”. Forgotten men: Timorese in special operations during World War II. Point Lonsdale. pp. 37–46, 69–76. ISBN 9780980562323. OCLC 697482322.
23. de Figueiredo, Fernando Augusto (2004). Timor: a presença portuguesa (1769–1945) (in Portuguese). Porto: University of Porto. p. 917-918. ISBN 9789899768901. OCLC 815379512.
24. Bartrop, Paul R., ed. (2014). Encountering Genocide: Personal Accounts from Victims, Perpetrators, and Witnesses. p. 169. ISBN 978-1-61069-330-1.
25. Constâncio Pinto; Matthew Jardine (1997). East Timor’s Unfinished Struggle: Inside the East Timorese Resistance. South End Press. pp. 50–51. ISBN 978-0-89608-541-1.
26. ”Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste – Districts”. Government of the Democratic Republic of Timor-Leste. Archived from the original on 21 March 2012. Retrieved 16 July 2011.
27. Benetech Human Rights Data Analysis Group (9 February 2006). “The Profile of Human Rights Violations in Timor-Leste, 1974–1999″. A Report to the Commission on Reception, Truth and Reconciliation of Timor-Leste. Human Rights Data Analysis Group (HRDAG). pp. 2–4. Archived from the original on 22 February 2012.
28. ”Fretilin”. FCCN, Fundação para a Computação Científica Nacional. Retrieved 30 May 2006.
29. ”Transformation of FALINTIL into F-FDTL”. The La’o Hamutuk Bulletin. 6 (1–2). 2005.
30. ”Xanana Gusmao-Mauk Moruk: Timor struggles with its past and future”. Lowy Institute for International Policy. 3 December 2013. Retrieved 3 September 2015.
31. Robinson, Geoffrey (2001). “People’s war: militias in East Timor and Indonesia” (PDF). South East Asia Research. 9 (3): 271–318. doi:10.5367/000000001101297414. S2CID 29365341.
32. ”East Timor: More than 1,000 refugees return since beginning of month”. ReliefWeb. 10 May 2002. Retrieved 13 February 2013.
33. Ross (August 2001). “East Timor militias, NGOs, activists and anarchists” (20). Thr@l. Archived from the original on 1 January 2006.
34. Teixeira, Jose (22 January 2011). “Protests as East Timor police evict 1,000 squatters”. Dili: East Timor Law and Justice Bulletin. Retrieved 9 February 2021.
*To πρωτότυπο κείμενο είναι των Vadim Damier και Kirill Limanov και στην αγγλική του έκδοση δημοσιεύτηκε εδώ: https://libcom.org/library/history-anarchism-timor-leste Μετάφραση: Ούτε Θεός-Ούτε Αφέντης.
