Τα κείμενα που ακολουθούν αντλήθηκαν από διάφορα έργα του Μπακούνιν και συστηματοποιήθηκαν από τον Γκ.Μάξιμοφ. Η παρούσα ενότητα «Φιλοσοφία της ιστορίας» βρίσκεται στο «Φιλοσοφία – Θρησκεία – Ηθική» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πανοπτικόν.
Ο αγώνας για την ύπαρξη στην ανθρώπινη ιστορία.
Όποιος έχει μελετήσει ιστορία έστω και λίγο, δεν μπορεί να μην προσέξει ότι, κάτω από όλους τους θρησκευτικούς και θεολογικούς αγώνες, όσο αφηρημένοι, υψηλοί και ιδεατοί κι αν ήταν, υπήρχε πάντα κάποιο αξιοσημείωτο υλικό συμφέρον. Όλοι οι φυλετικοί, εθνικοί, κρατικοί και ταξικοί πόλεμοι είχαν μόνο ένα αντικείμενο κι αυτό ήταν η κυριαρχία, που είναι η αναγκαία συνθήκη και η εγγύηση της κατοχής και της απόλαυσης του πλούτου. Η ανθρώπινη ιστορία, ιδωμένη απ’ αυτή τη σκοπιά, είναι απλώς η συνέχιση του μεγάλου αγώνα για την ζωή, η οποία, σύμφωνα με τον Δαρβίνο, αποτελεί τον βασικό νόμο του οργανικού κόσμου. [1]
Ο αγώνας για την ύπαρξη είναι καθολικός νόμος
Ιδωμένος απ’ αυτή τη σκοπιά, ο φυσικός κόσμος παρουσιάζει μια θανάσιμη και αιματηρή εικόνα ενός άγριου και συνεχούς αγώνα, ενός αγώνα για την ζωή. Ο άνθρωπος δεν είναι ο μόνος που διεξάγει αυτό τον πόλεμο: όλα τα ζώα, όλα τα ζωντανά όντα – ακόμη περισσότερο, όλα τα υπάρχοντα πράγματα – φέρουν μέσα τους, αν και λιγότερο εμφανώς απ’ ότι ο άνθρωπος, τα σπέρματα της ίδιας της καταστροφής τους, και για να το πούμε έτσι, είναι οι εχθροί του εαυτού τους. Η ίδια η φυσική αναποφευξιμότητα τα γεννά, τα διατηρεί και τα καταστρέφει. Κάθε τάξη πραγμάτων, κάθε φυτικό και ζωικό είδος, ζει μόνο σε βάρος των άλλων. Το ένα καταβροχθίζει το άλλο, έτσι που ο φυσικός κόσμος μπορεί να θεωρηθεί αιματηρή εκατόμβη, φρικτή τραγωδία που προκαλείται από την πείνα. Ο φυσικός κόσμος είναι η αρένα ενός ασταμάτητου αγώνα που δεν γνωρίζει έλεος ή ανάπαυλα. Είναι δυνατό να υπάρχει αυτός ο αναπόφευκτος νόμος και στον ανθρώπινο και κοινωνικό κόσμο; [2]
Οι πόλεμοι είναι κυρίως οικονομικοί ως προς τα κίνητρα τους.
Αλίμονο! Βρίσκουμε τον κανιβαλισμό στο λίκνο του ανθρώπινου πολιτισμού και μαζί μ’ αυτόν και στη συνέχεια βρίσκουμε πολέμους εξόντωσης, πολέμους μεταξύ φυλών και εθνών: πολέμους κατάκτησης, πολέμους για να διατηρηθεί η ισορροπία, πολιτικούς και θρησκευτικούς πολέμους, πολέμους στο όνομα των «μεγάλων ιδεών», σαν αυτόν που κάνει σήμερα η Γαλλία με τον παρόντα αυτοκράτορα επικεφαλής, πατριωτικούς πολέμους για μεγαλύτερη εθνική ενότητα, σαν αυτούς που βλέπουμε σήμερα, από τη μία μεριά από τον παγγερμανιστή πρωθυπουργό του Βερολίνου και από την άλλη από τον πανσλαβιστή τσάρο της Αγίας Πετρούπολης.
Και τι βρίσκουμε πίσω από όλα αυτά, πίσω από όλες τις υποκριτικές φράσεις που χρησιμοποιούνται για να δοθεί στους πολέμους αυτούς η επίφαση της ανθρωπιάς και του δικαίου; Πάντα το ίδιο οικονομικό φαινόμενο: την τάση από τη μία μεριά κάποιων να ζήσουν και να ευημερήσουν σε βάρος άλλων. Τα υπόλοιπα είναι μπούρδες. Οι αδαείς, οι αφελείς και οι χαζοί παγιδεύονται απ’ αυτά, αλλά οι ισχυροί άνθρωποι, που διευθύνουν τα πεπρωμένα του κράτους, ξέρουν πολύ καλά ότι πίσω από όλους αυτούς τους πολέμους υπάρχει μόνον ένα κίνητρο: η λεηλασία, η κατάληψη του πλούτου κάποιου άλλου και η υποδούλωση της εργασίας κάποιου άλλου. [3]. Ο πολιτικός ιδεαλισμός δεν είναι λιγότερο ολέθριος και παράλογος, λιγότερο υποκριτικός από τον ιδεαλισμό της θρησκείας, του οποίου δεν είναι παρά μια διαφορετική εκδήλωση, η εγκόσμια ή επίγεια εφαρμογή. [4]
Φάσεις της ιστορικής ανάπτυξης
Οι άνθρωποι, που είναι κυρίως σαρκοβόρα ζώα, άρχισαν την ιστορία τους με τον κανιβαλισμό. Σήμερα αποβλέπουν στον οικουμενικό συνασπισμό, στη συλλογική παραγωγή και στη συλλογική κατανάλωση του πλούτου.
Ανάμεσα όμως σ’ αυτά τα δύο ακραία σημεία, τι φρικτή και αιματηρή τραγωδία! Και δεν έχουμε φτάσει ακόμα στο τέλος της. Μετά τον κανιβαλισμό ήρθε η δουλεία, ύστερα η δουλοπαροικία, ύστερα η μισθωτή δουλεία, που θα την ακολουθήσει η φοβερή μέρα της απονομής δικαιοσύνης και αργότερα, πολύ αργότερα, η εποχή της αδελφοσύνης. Αυτές είναι οι φάσεις από τις οποίες πρέπει να περάσει ο ζωικός αγώνας για τη ζωή στον βαθμιαίο μετασχηματισμό του στην πορεία της ιστορικής ανάπτυξης προς μια ανθρώπινη οργάνωση της ζωής [5].
Έχει αποδειχτεί, ότι η ανθρώπινη ιστορία, όπως και η ιστορία όλων των άλλων ζωικών ειδών, άρχισε με τον πόλεμο. Ο πόλεμος αυτός, που δεν είχε και που δεν έχει ακόμη άλλο σκοπό από το να κατακτήσει τα μέσα της ύπαρξης, είχε διάφορες φάσεις ανάπτυξης, που πήγαιναν παράλληλα προς τις διάφορες φάσεις του πολιτισμού – δηλαδή της ανάπτυξης των αναγκών του ανθρώπου και των μέσων ικανοποίησης τους.
Η εφεύρεση των εργαλείων σημαδεύει την πρώτη φάση του πολιτισμού
Στην αρχή ο άνθρωπος, που ήταν παμφάγο ζώο, επιβίωνε, όπως και πολλά άλλα ζώα, με καρπούς και φυτά, με το κυνήγι και το ψάρεμα. Για πολλούς αιώνες, ο άνθρωπος κυνηγούσε και ψάρευε, όπως εξακολουθούν να κάνουν τα ζώα, δίχως την βοήθεια άλλων εργαλείων εκτός από εκείνα με τα οποία τον είχε προικίσει η Φύση. Την πρώτη φορά έκανε χρήση του πιο χονδροειδούς εργαλείου, ενός απλού ραβδιού ή μιας πέτρας. Μ΄αυτό όμως προέβη σε μια πράξη σκέψης και επιβεβαίωσε τον εαυτό του, σίγουρα δίχως να το υποψιάζεται, ως σκεπτόμενο ζώο, ως άνθρωπος. Διότι, ακόμα και το πιο πρωτόγονο εργαλείο έπρεπε να προσαρμοστεί στον σχεδιασμένο σκοπό, και τούτο προϋποθέτει μια ορισμένη ποσότητα νοητικού υπολογισμού, που διακρίνει ουσιαστικά τον άνθρωπο-ζώο από τα άλλα ζώα. Χάρη σ’ αυτή την ικανότητα αναστοχασμού, σκέψης, επινόησης, ο άνθρωπος τελειοποίησε τα όπλα του, πολύ αργά, είναι αλήθεια, στην πορεία πολλών αιώνων, κι ως εκ τούτου μετασχηματίστηκε σε κυνηγό ή οπλισμένο άγριο θηρίο.
Ο πολλαπλασιασμός των ζωικών ειδών είναι πάντα ανάλογος με τα μέσα επιβίωσης.
Έχοντας φτάσει στο πρώτο στάδιο του πολιτισμού, οι μικρές ανθρώπινες ομάδες βρήκαν πολύ ευκολότερο να αποκτούν την τροφή τους σκοτώνοντας ζωντανά όντα, συμπεριλαμβανομένων και άλλων ανθρώπων, που επίσης χρησιμοποιούνταν ως τροφή, απ’ ότι ζώα που δεν είχαν εργαλεία για κυνήγι ή όπλα για να κάνουν πολέμους. Και επειδή ο πολλαπλασιασμός των ζωικών ειδών είναι πάντα ανάλογος προς τα μέσα επιβίωσης, είναι φανερό ότι οι άνθρωποι ήταν προορισμένοι να πολλαπλασιαστούν πιο γρήγορα από τα ζώα άλλων ειδών και να φτάσει τελικά η εποχή που η ακαλλιέργητη Φύση δεν μπορούσε πια να συντηρήσει όλους τους ανθρώπους.
Η κτηνοτροφία επόμενο στάδιο του πολιτισμού.
Αν το ανθρώπινο λογικό δεν ήταν προοδευτικό από την φύση του, αν δεν αναπτυσσόταν σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό, στηριζόμενο, από τη μία μεριά στην παράδοση, που διασώζει προς όφελος των μελλουσών γενεών όλη τη γνώση που έχει αποκτηθεί από παρελθούσες γενεές και από την άλλη μεριά, διευρυνόμενο ως αποτέλεσμα της ικανότητας της ομιλίας, που είναι αδιαχώριστη από την ικανότητα της σκέψης, αν δεν ήταν προικισμένο με την απεριόριστη ικανότητα να επινοεί νέες διαδικασίες για να υπερασπίζεται την ανθρώπινη ύπαρξη ενάντια σε όλες τις φυσικές δυνάμεις που είναι εχθρικές προς αυτήν – αυτή η ανεπάρκεια της Φύσης θα έβαζε κατ’ ανάγκην ένα όριο στον πολλαπλασιασμό του ανθρώπινου είδους.
Χάρη όμως σε αυτή την πολύτιμη ικανότητα που του επιτρέπει να γνωρίζει, να σκέφτεται και να κατανοεί, ο άνθρωπος ικανός να ξεπεράσει αυτό το φυσικό όριο, που βάζει χαλινάρι στην ανάπτυξη άλλων ζωικών ειδών. Όταν εξαντλήθηκαν οι φυσικές πηγές, ο άνθρωπος δημιούργησε νέες τεχνητές πηγές. Επωφελούμενος όχι μόνο από τη φυσική ισχύ αλλά και από την ανώτερη νόηση, πήγε πέρα από το σκότωμα για άμεση κατανάλωση, και άρχισε να υποτάσσει, να εξημερώνει και να δαμάζει ορισμένα άγρια ζώα, προκειμένου να τα κάνει να υπηρετούν τους σκοπούς του. Έτσι, στην πορεία πολλών αιώνων, ομάδες κυνηγών μετατράπηκαν σε ομάδες ποιμένων.
Η κτηνοτροφία εκτοπίζεται από την γεωργία.
Η καινούρια αυτή πηγή επιβίωσης βοήθησε να αυξηθεί ακόμη περισσότερο το ανθρώπινο είδος, το οποίο έθεσε με τη σειρά του ενώπιον της ανθρώπινης φυλής την αναγκαιότητα να επινοεί συνεχώς καινούρια μέσα επιβίωσης. Η εκμετάλλευση των ζώων δεν ήταν πια επαρκής, κι έτσι οι άνθρωποι άρχισαν να καλλιεργούν την γη. Οι νομαδικοί λαοί και ποιμένες μετατράπηκαν στην πορεία πολύ περισσότερων αιώνων σε γεωργικούς λαούς.
Σε αυτό το στάδιο της ιστορίας, άρχισε η δουλεία με την καθαυτό έννοια του όρου. Οι άνθρωποι, που ήταν άγριοι με την πλήρη έννοια της λέξης, άρχισαν πρώτα να καταβροχθίζουν τους εχθρούς που είχαν σκοτώσει ή αιχμαλωτίσει. Όταν όμως συνειδητοποίησαν τα πλεονεκτήματα που παρουσίαζε η χρήση των άλαλων ζώων σε σχέση με το σκότωμά τους, οδηγήθηκαν να δουν και τα πλεονεκτήματα που είχε και η χρήση των ανθρώπων, των εξυπνότερων από όλα τα ζώα. Έτσι, ο νικημένος εχθρός δεν καταβροχθιζόταν πια, αλλά αντίθετα γινόταν δούλος, υποχρεωμένος να δουλεύει για να συντηρεί τον αφέντη του.
Η δουλεία κάνει την εμφάνιση της με τη γεωργική φάση του πολιτισμού.
Η εργασία των ποιμενικών λαών είναι τόσο απλή και εύκολη που σχεδόν δεν απαιτεί την εργασία δούλων. Γι’ αυτό βλέπουμε ότι στις νομαδικές και ποιμενικές φυλές ο αριθμός των δούλων ήταν πολύ περιορισμένος, αν δεν απουσίαζαν αυτοί εντελώς. Τα πράγματα είναι διαφορετικά με τους γεωργικούς λαούς, που έχουν μόνιμη εγκατάσταση. Η γεωργία απαιτεί αδιάλειπτη, επίμονη, καθημερινή εργασία. Και ο ελεύθερος άνθρωπος των δασών και των πεδιάδων βλέπει τη γεωργία με αποστροφή. Γι’ αυτό τον λόγο, όπως βλέπουμε σήμερα, στους άγριους λαούς της Αμερικής τα μεγαλύτερα φορτία και η πιο απεχθής οικιακή εργασία έπεφταν στο αδύναμο φύλο, στις γυναίκες. Οι άντρες δεν ήξεραν άλλη ασχολία από το να κυνηγούν και να κάνουν πόλεμο, που ακόμη και στην εποχή μας θεωρούνται οι ευγενέστερες κλήσεις και περιφρονώντας όλες τις άλλες ασχολίες, κάπνιζαν τεμπέλικα τις πίπες τους, ενώ οι άτυχες γυναίκες τους, αυτοί οι φυσικοί δούλοι των βάρβαρων ανθρώπων, λύγιζαν κάτω από το βάρος του καθημερινού μόχθους τους.
Ένα άλλο βήμα προς τα εμπρός γίνεται με τον πολιτισμό – και ο δούλος παίρνει τη θέση της γυναίκας. Ένα αχθοφόρο ζώο, προικισμένο με νοημοσύνη, αναγκασμένο να κουβαλά όλο το βάρος της σωματικής εργασίας, δημιουργεί σχόλη για την άρχουσα τάξη και καθιστά δυνατή τη διανοητική και ηθική ανάπτυξη του αφέντη του. [6]
Οι σκοποί της ανθρώπινης ιστορίας.
Το ανθρώπινο είδος, έχοντας αρχίσει με τη ζωική ύπαρξη, τείνει σταθερά προς την πραγματοποίηση της ανθρωπινότητας πάνω στην γη. Και η ίδια η ιστορία θέτει σε μας αυτό το μεγάλο και ιερό καθήκον: να μετατρέψουμε τα εκατομμύρια των μισθωτών δούλων σε μια ανθρώπινη, ελεύθερη κοινωνία βασισμένη στα ίσα δικαιώματα για όλους. [7]
Τα τρία συστατικά στοιχεία της ανθρώπινης ιστορίας.
Ο άνθρωπος χειραφετήθηκε μέσω των δικών του προσπαθειών. Χώρισε τον εαυτό του από την ζωικότητα και έγινε άνθρωπος. Άρχισε τη διακριτά ανθρώπινη ιστορία και ανάπτυξη του με μια πράξη ανυπακοής και γνώσης – δηλαδή, με εξέγερση και σκέψη.
Τρία στοιχεία ή αν θέλετε, τρεις θεμελιώδεις αρχές, αποτελούν τις ουσιώδεις συνθήκες κάθε ανθρώπινης ανάπτυξης, συλλογικής ή ατομικής στην ιστορία: 1 ανθρώπινη ζωικότητα, 2 σκέψη, 3 εξέγερση. Στο πρώτο αντιστοιχεί η κοινωνική και ιδιωτική οικονομία. Στο δεύτερο, η επιστήμη και στο τρίτο, η ελευθερία.
Τι εννοώ με ιστορικά στοιχεία.
Με ιστορικά στοιχεία εννοώ τις γενικές συνθήκες κάθε πραγματικής ανάπτυξης – για παράδειγμα, την κατάκτηση του κόσμου από τους Ρωμαίους και τη συνάντηση του Θεού των Εβραίων με το ιδεώδες της θεικότητας των Ελλήνων. Για να γονιμοποιηθούν τα ιστορικά στοιχεία, για να αναγκαστούν να περάσουν από μια σειρά καινούριων ιστορικών μετασχηματισμών, χρειάζονταν ένα ζωντανό αυθόρμητο γεγονός, δίχως το οποίο θα παρέμεναν για πολλούς αιώνες ακόμη σε μια μη παραγωγική κατάσταση. Το γεγονός αυτό δεν έλειψε από τον χριστιανισμό. Ήταν η προπαγάνδα, το μαρτύριο και ο θάνατος του Ιησού Χριστού. [9]
Η ιστορία είναι η επαναστατική άρνηση του παρελθόντος
Από την στιγμή όμως που γίνεται αποδεκτή αυτή η ζωική καταγωγή του ανθρώπου, τα πάντα εξηγούνται. Η ιστορία, λοιπόν, φαίνεται σε μας ως η επαναστατική άρνηση του παρελθόντος, άλλοτε αργή, απαθής, νωθρή, άλλοτε παράφορη και ισχυρή. Συνίσταται ακριβώς στην προοδευτική άρνηση της πρωτόγονης ζωικότητας του ανθρώπου μέσω της ανάπτυξης της ανθρωπινότητάς του. Ο άνθρωπος, ένα άγριο ζώο, ξάδερφος του γορίλα, αναδύθηκε από το βαθύ σκοτάδι του ζωικού ενστίκτου στο φως του πνεύματος, πράγμα που εξηγεί με εντελώς φυσικό τρόπο όλα τα παλιά του σφάλματα και μας παρηγορεί εν μέρει για τα τωρινά λάθη του [10].
Η διαλεκτική του ιδεαλισμού και του υλισμού
Κάθε ανάπτυξη συνεπάγεται την άρνηση της αφετηρίας της. Η βάση ή αφετηρία, σύμφωνα με την υλιστική σχολή, είναι υλική, άρα η άρνηση πρέπει αναγκαστικά να είναι ιδεατή. Αρχίζοντας από την ολότητα του πραγματικού κόσμου ή απ’ αυτό που αφηρημένα αποκαλείται ύλη, φτάνει λογικά στην πραγματική ιδεατοποίηση – δηλαδή, στον εξανθρωπισμό, στην πλήρη και ολοκληρωμένη χειραφέτηση- της κοινωνίας. Αντίθετα και για τον ίδιο λόγο, καθώς η βάση και η αφετηρία της ιδεαλιστικής σχολής είναι ιδεατή, φτάνει αναγκαστικά στην υλικοποίηση της κοινωνίας, στην οργάνωση του βάναυσου δεσποτισμού και σε μια άδικη και ποταπή εκμετάλλευση, με την μορφή της Εκκλησίας και του Κράτους. Η ιστορική ανάπτυξη του ανθρώπου, σύμφωνα με την υλιστική σχολή, είναι μια προοδευτική άνοδος. Στο ιδεαλιστικό σύστημα δεν μπορεί τίποτε άλλο από συνεχής πτώση.
Όποιο ανθρώπινο ζήτημα κι αν εξετάσουμε, βρίσκουμε πάντα την ίδια ουσιώδη αντίφαση ανάμεσα στις δυο σχολές. Έτσι, ο υλισμός ξεκινά από την ζωικότητα για να εγκαθιδρύσει την ανθρωπινότητα. Ο ιδεαλισμός ξεκινά από την θεικότητα για να εγκαθιδρύσει τη δουλεία και να καταδικάσει τις μάζες σε αιώνια ζωικότητα. Ο υλισμός αρνείται την ελεύθερη θέληση και καταλήγει στην εγκαθίδρυση της ελευθερίας. Ο ιδεαλισμός, εν ονόματι της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, διακηρύσσει την ελεύθερη θέληση και θεμελιώνει την εξουσία πάνω στα ερείπια κάθε ελευθερίας. Ο υλισμός απορρίπτει την αρχή της εξουσίας, επειδή ορθά τη θεωρεί απόρροια της ζωικότητας και επειδή αντίθετα, ο θρίαμβος της ανθρωπινότητας, που είναι το αντικείμενο και η κύρια σημασία της ιστορίας, μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο μέσω της ελευθερίας. Με μια λέξη, όποιο ζήτημα κι αν πάρουμε, πάντα θα βρίσκουμε τους ιδεαλιστές επί το έργον του πρακτικού υλισμού, ενώ τους υλιστές να επιδιώκουν και να πραγματοποιούν τις πιο μεγαλειώδεις ιδεατές βλέψεις και σκέψεις.
Η ύλη στην ιδεαλιστική σύλληψη
Η ιστορία, στο σύστημα των ιδεαλιστών, δεν μπορεί παρά να είναι η συνεχής πτώση. Αυτοί αρχίζουν με μια φοβερή πτώση, από την οποία δεν μπορούν ποτέ να συνέλθουν – με μια τούμπα από τις υψηλές περιοχές της καθαρής και απόλυτης ιδέας στην ύλη. Και σε τι ύλη! Όχι στην ύλη που εσαεί ενεργή και κινητή, γεμάτη τάσεις και δυνάμεις, ζωή και νόηση, όπως βλέπουμε στον πραγματικό κόσμο – αλλά στην αφηρημένη ύλη, φτωχεμένη και αναγμένη στο απόλυτο μέσω της λαφυραγώγησης της από εκείνους τους Πρώσους της σκέψης, δηλαδή τους θεολόγους και τους μεταφυσικούς, που τη γύμνωσαν από το καθετί προκειμένου να τη δώσουν στον αυτοκράτορά τους – τον Θεό -. Στην ύλη που στερημένη από κάθε δράση και κίνηση δική της, αντιπροσωπεύει, σε αντίθεση με τη θεική ιδέα, μόνον την απόλυτη ηλιθιότητα, το αδιαπέραστο, την αδράνεια και την ακινησία. [11]
Ανθρωπιστικές αξίες στην ιστορία.
Η επιστήμη γνωρίζει ότι ο σεβασμός για τον άνθρωπο είναι ο υπέρτατος νόμος της ανθρωπινότητας και ότι ο μεγάλος, ο πραγματικός σκοπός της ιστορίας, ο μόνος νόμιμος αντικειμενικός σκοπός της, είναι ο εξανθρωπισμός και η χειραφέτηση, η πραγματική ελευθερία, η ευημερία και η ευτυχία κάθε ατόμου που ζει στην κοινωνία. Διότι, σε τελική ανάλυση, αν δεν θέλουμε να πέσουμε πάλι στο καταστροφικό για την ελευθερία φανταστικό πλάσμα του κοινού καλού που αντιπροσωπεύεται από το κράτος, ένα φανταστικό πλάσμα πάντα θεμελιωμένο στη συστηματική θυσία των μεγάλων μαζών του λαού, πρέπει να αναγνωρίσουμε σαφώς ότι η συλλογική ελευθερία και ευημερία υπάρχουν μόνο στον βαθμό που να αντιπροσωπεύουν το σύνολο των ατομικών ελευθεριών και ευημεριών. [12].
Ο άνθρωπος αναδύθηκε από τη ζωική δουλεία, και περνώντας μέσα από τη θεϊκή δουλεία, μια μεταβατική περίοδο ανάμεσα στη ζωικότητα του και την ανθρωπινότητά του, βαδίζει τώρα για την κατάκτηση και πραγματοποίηση της ανθρώπινης ελευθερίας. Αυτό συνεπάγεται ότι η παλαιότητα μιας πεποίθησης, μιας ιδέας, μακράν του να αποδεικνύει κάτι υπέρ της, πρέπει, αντίθετα, να την κάνει ύποπτη. Διότι πίσω μας είναι η ζωικότητα μας και μπροστά μας η ανθρωπινότητά μας και το φως της ανθρωπότητας – το μόνο φως που μπορεί να μας ζεστάνει και να μας φωτίσει, το μόνο πράγμα που μπορεί να μας χειραφετήσει και να μας δώσει αξιοπρέπεια, ελευθερία και ευτυχία, που μπορεί να μας κάνει να πραγματοποιήσουμε την αδελφοσύνη μεταξύ μας – δεν βρίσκεται ποτέ στην αρχή, αλλά σε σχέση με την εποχή στην οποία ζούμε, πάντα στο τέλος της ιστορίας. Ας μην κοιτάξουμε λοιπόν ποτέ πίσω, ας κοιτάμε πάντα μπροστά. Διότι μπροστά είναι το ηλιόφωτο και η σωτηρία μας. Αν είναι επιτρεπτό, και μάλιστα χρήσιμο και αναγκαίο, να γυρίζουμε πίσω για να μελετήσουμε το παρελθόν μας, είναι μόνο για να δούμε τι ήμασταν και τι δεν πρέπει να είμαστε πια, τι πιστεύαμε και σκεφτόμασταν και δεν πρέπει πια να πιστεύουμε και να σκεφτόμαστε, τι κάναμε και τι δεν πρέπει να κάνουμε πια. [13]
Η ανόμοια πορεία της ανθρώπινης προόδου.
Για όσο καιρό ένας λαός δεν έχει πέσει σε μια κατάσταση παρακμής, υπάρχει πάντα πρόοδος σ’ αυτή την ευεργετική παράδοση – αυτό τον μοναδικό δάσκαλο των μαζών. Δεν μπορούμε να πούμε όμως ότι η πρόοδος αυτή είναι η ίδια σε κάθε εποχής της ιστορίας του λαού. Αντίθετα, προχωρά με άλματα και αναπηδήσεις. Ενίοτε είναι πολύ γρήγορη, πολύ ευαίσθητη και εκτεταμένη. Άλλες φορές επιβραδύνεται ή σταματά εντελώς, κι ύστερα πάλι μοιάζει να οπισθοδρομεί. Πως εξηγούνται όλα αυτά;
Αυτό εξαρτάται, φανερά, από τον χαρακτήρα των συμβάντων σε μια δεδομένη ιστορική εποχή. Υπάρχουν συμβάντα που ηλεκτρίζουν τον λαό και τον σπρώχνουν μπροστά. Άλλα συμβάντα έχουν τέτοιο αξιοθρήνητο, αποθαρρυντικό και καταθλιπτικό αποτέλεσμα πάνω στην πνευματική κατάσταση του λαού ώστε πολύ συχνά τον συντρίβουν, τον παραπλανούν και μερικές φορές τον διαφθείρουν εντελώς. Γενικά, μπορεί να παρατηρήσει κανείς στην ιστορική ανάπτυξη του λαού δύο κινήσεις αντίθετες, τις οποίες θα πάρω το δικαίωμα να συγκρίνω με την άμπωτη και την πλημμυρίδα των παλιρροιών του ωκεανού.
Η ανθρωπινότητα έχει νόημα μόνο στο φως των βασικών ανθρωπιστικών ορμών της.
Σε ορισμένες εποχές, που συνήθως είναι πρόδρομοι μεγάλων ιστορικών συμβάντων, μεγάλων θριάμβων της ανθρωπινότητας, το καθετί φαίνεται να προχωρά με επιταχυνόμενο ρυθμό, το καθετί αποπνέει ρώμη και δύναμη. Πνεύματα, καρδιές και θελήσεις μοιάζουν να δρουν ενωμένες, καθώς κινούνται προς την κατάκτηση νέων οριζόντων. Τότε φαίνεται σαν να διαπερνά όλη την κοινωνία ένα ηλεκτρικό ρεύμα, το οποίο ενώνει άτομα πολύ απομακρυσμένα μεταξύ τους σε ένα και μοναδικό αίσθημα, πνεύματα άκρως ανόμοια σε μια και μοναδική σκέψη, και αποτυπώνει σε όλα την ίδια θέληση.
Σε μια τέτοια εποχή, ο καθένας είναι γεμάτος εμπιστοσύνη και θάρρος, επειδή άγεται από το αίσθημα που εμψυχώνει όλους τους άλλους. Δίχως να φύγουμε από την σύγχρονη ιστορία, μπορούμε να επισημάνουμε τα τέλη του 18ου αιώνα, την παραμονή της Μεγάλης [Γαλλικής] Επανάστασης, ως μια από αυτές τις εποχές. Τέτοιος ήταν επίσης, αν και σε πολύ μικρότερο βαθμό,, ο χαρακτήρας των χρόνων πριν από την Επανάσταση του 1848. Και, τέλος, τέτοιος πιστεύω, είναι ο χαρακτήρας της δικής μας εποχής, που μοιάζει να προοιωνίζεται γεγονότα που ίσως ξεπεράσουν εκείνα του 1789 και του 1793. Και δεν είναι αλήθεια ότι όλα όσα βλέπουμε και αισθανόμαστε σ’ αυτές τις μεγάλες και ισχυρές εποχές μπορούν να συγκριθούν με τις ανοιξιάτικες παλίρροιες του ωκεανού;
Το αποτράβηγμα των μεγάλων δημιουργικών παλιρροιών της ανθρώπινης ιστορίας.
Υπάρχουν όμως άλλες εποχές, ζοφερές, αποκαρδιωτικές και μοιραίες, όταν το καθετί αναδίνει παρακμή, πλήρη υποταγή και θάνατο, οι οποίες παρουσιάζουν μια αληθινή έκλειψη του δημόσιου και ιδιωτικού πνεύματος. Αυτές είναι οι άμπωτες που πάντα ακολουθούν τις μεγάλες ιστορικές καταστροφές. Τέτοια ήταν η εποχή της Πρώτης Αυτοκρατορίας κι εκείνη της Παλινόρθωσης. Τέτοια είναι τα δεκαεννιά ή είκοσι χρόνια μετά την καταστροφή του Ιουνίου 1848. Τέτοια θα είναι, σε ακόμη πιο τρομερό βαθμό, τα είκοσι ή τριάντα χρόνια που θα ακολουθήσουν την κατάκτηση της Γαλλίας από τις στρατιές του πρωσικού δεσποτισμού, δηλαδή αν οι εργάτες, αν ο γαλλικός λαός, αποδειχτεί αρκετά δειλός για να παραδώσει την Γαλλία. [14]
Η ιστορία είναι το βαθμιαίο ξετύλιγμα της ανθρωπινότητας.
Μπορούμε να συλλάβουμε καθαρά τη βαθμιαία ανάπτυξη του υλικού κόσμου, όπως και της οργανικής ζωής και της ιστορικά προοδευτικής νόησης του ανθρώπου, ατομικά ή κοινωνικά. Είναι μια εντελώς φυσική κίνηση, από το απλό στο πολύπλοκο, από το κατώτερο στο ανώτερο, από το χαμηλότερο στο ψηλότερο. Μια κίνηση σε συμφωνία με όλες τις καθημερινές εμπειρίες μας, και συνεπώς, σε συμφωνία και με τη φυσική λογική μας, με τους χαρακτηριστικούς νόμους του πνεύματός μας, οι οποίοι, καθώς σχηματίζονται και αναπτύσσονται μόνο μέσω της βοήθειας των ίδιων αυτών εμπειριών, είναι, για να το πούμε έτσι, μόνον η νοητική της, εγκεφαλική αναπαραγωγή ή η ανακεφαλαίωσή της στη σκέψη. [15].
Παραπομπές
[1] Γράμμα για τον πατριωτισμό
[2] Φιλοσοφικές θεωρήσεις
[3],[4],[5],[6] Γράμμα για τον πατριωτισμό
[7] Παγκόσμια επαναστατική συμμαχία για την σοσιαλιστική δημοκρατία
[8],[9],[10],[11],[12],[13] Η Κνουτογερμανική αυτοκρατορία και η Κοινωνική Επανάσταση
[14] Γράμμα σε έναν Γάλλο
[15] Η Κνουτογερμανική αυτοκρατορία και η Κοινωνική Επανάσταση
