Wayne Price
Σημείωση του μεταφραστή: Αρκετοί θεωρούν ότι γνωρίζουν το έργο του Ιταλού Αναρχικού Ερρίκο Μαλατέστα και τον κατατάσουν στους εξελικτικούς αναρχικούς χρησιμοποιώντας τη ρήση του ότι «θα πορευόμαστε προς την Αναρχία και σήμερα και πάντα», ενώ άλλες φορές τον χαρακτηρίζουν ως αντιοργανωτικό. Σε αυτό το κείμενo ο Wayne Price εξιστορεί και αναλύει την σημασία του έργου αυτού του σημαντικού και πολές φορές παρεξηγημένου αναρχικού στοχαστή, μαζί με επισημάνσεις δικές μου.
Ο Ερίκο Μαλατέστα (Errico Malatesta – 1853-1932) ήταν ένας νεότερος σύντροφος και φίλος του Μιχαήλ Μπακούνιν και Πιοτρ Κροπότκιν, οι οποίοι ήταν μεταξύ των «ιδρυτών» του επαναστατικού αναρχισμού. Μπορεί να θεωρηθεί ότι συνέχισε τη θεωρία και την πρακτική τους, όταν αυτοί έφυγαν. Ζώντας μέσω του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, της ρωσικής επανάστασης και της ανόδου του φασισμού, έκανε σημαντικές συνεισφορές – που παραμένουν πολύτιμες για τους αναρχικούς μέχρι και σήμερα.
Οι ομιλίες και τα δοκίμια του Μαλατέστα που έχουμε στην διάθεσή μας αποτελούν μόνο ένα κλάσμα του δια βίου έργου του. Ωστόσο, καλύπτουν τα σημαντικότερα θέματα της αναρχικής του προοπτικής.
Ο Μαλατέστα ήταν υπέρμαχος της αυτοοργάνωσης, της οργάνωσης από τα κάτω. Πίστευε ότι οι αναρχικοί θα ήταν πιο αποτελεσματικοί εάν οργανωθούν οικειοθελώς γύρω από μια συμφωνημένη προοπτική, την οποία ανέφερε ως το «επαναστατικό αναρχικό-κοινωνικό πρόγραμμα». «Σύμφωνα με αυτό το πρόγραμμα, θα πρέπει να σχηματίσουν αυτοδιαχειριζόμενες αναρχικές ομοσπονδίες». Εκείνοι που θέλουν το ίδιο πράγμα και σκοπεύουν να το φέρουν για τη χρήση των ίδιων μεθόδων, θα πρέπει να ενωθούν … για να εκπαιδεύσουν και να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον στο κοινό έργο, [και] να συντονιστούν σε μια κοινή προσπάθεια με διάφορες πρωτοβουλίες … «Μια τέτοια οργάνωση, με αυτονομία για τα μέλη θα βελτιώσει την ικανότητά τους να αναπτύξουν τη θεωρία τους και να συντονίζουν την πρακτική τους. Αυτό περιλαμβάνει την ικανότητά τους να συμμετέχουν αποτελεσματικά σε ευρύτερους οργανισμούς (εργατικά συνδικάτα, κοινοτικές ενώσεις, αντιπολεμικά κινήματα κ.λπ.). Για το λόγο αυτό, αυτή η προσέγγιση καλείται μερικές φορές (αδέξια) “οργανωτικός δυισμός”». Αυτό είναι διαφορετικό από τη λενινιστική έννοια του κεντρικού κόμματος της πρωτοπορίας, όπου ο στόχος δεν είναι άλλος από την οικοδόμηση ενός μηχανισμού που θα αναλάβει το κράτος και θα κυβερνούσε τους ανθρώπους για το δικό τους καλό. Αντίθετα, η οργανωτική πρόταση του Μαλατέστα είναι οι Αναρχικοί να αγωνιστούν αποτελεσματικά για να ωθήσουν τους εργαζόμενους να ενεργούν για τον εαυτό τους, να ανατρέψουν τα αφεντικά τους και να εμποδίσουν οποιονδήποτε άλλον να αναλάβει εκ νέου την εξουσία ως νέος «επαναστατικός» δάσκαλος. Για τον λόγο αυτό είναι μεγάλο λάθος να θεωρείται ο Μαλατέστα ως αντιοργανωτικός επειδή διαφώνησε με την συγκεκριμένη οργανωτική πρόταση της «Πλατφόρμας». Διότι άσχετα ποιος είχε ή δεν είχε δίκιο, στην ουσία η συζήτηση ήταν ανάμεσα σε οργανωτικούς Αναρχικούς (επισήμανση δική μου).
Ο Μαλατέστα συνομίλησε επίσης, σε ομιλίες και γραπτά δοκίμια, με Ιταλοαμερικανούς «Δημοκράτες Σοσιαλιστές» (Σοσιαλδημοκράτες – κυρίως μαρξιστές), την περίοδο που ήταν στην Αμερική. Η σημασία αυτής της παρέμβασης είναι ιδιαίτερα σημαντική διότι αντέστρεψε τον ισχυρισμό τους ότι ήταν οι μόνοι «σοσιαλιστές», σε αντίθεση με τους αναρχικούς. Αντ’ αυτού, επέμεινε ότι ήταν «αναρχικός σοσιαλιστής», και ότι αυτό αποτελούσε τον γνήσιο σοσιαλισμό (ο οποίος δεν έρχονται σε αντίθεση με το στόχο του ελευθεριακού κομμουνισμού). Η διαφορά ήταν ότι οι Σοσιαλδημοκράτες πίστευαν στη δημιουργία του σοσιαλισμού μέσω του κόμματός τους που αναλαμβάνουν το κράτος μέσω εκλογών. Αυτό σήμαινε τη νίκη των εκλογών σε αστικές δημοκρατικές χώρες με εκλεγμένες κυβερνήσεις -όπως η Γαλλία- ή με την πρώτη αντικατάσταση αντιδημοκρατικών μοναρχιών με κοινοβούλια – όπως στην Ιταλία τότε. (Αυτό γράφτηκε ενώπιον της ρωσικής επανάστασης, οπότε δεν έθεσε ακόμη αναρχική αντίθεση στις μη παρωχημένες επαναστάσεις που θα μπορούσαν να δημιουργήσουν μια δικτατορία μεμονωμένων κομματιών – τη «δικτατορία του προλεταριάτου».)
Αντίθετα, ο Malatesta δεν ήθελε οι άνθρωποι να εμπιστεύονται τους πολιτικούς «εκπροσώπους» για τους εργαζόμενους. Ήθελε τους καταπιεσμένους να μάθουν να ενεργούν συλλογικά για τον εαυτό τους. Δεν εμπιστεύτηκε καμία μορφή κράτους, ανεξάρτητα από το πόσο τυπικά δημοκρατικό ήταν ώστε να εργαστεί για τον λαό. Οποιαδήποτε κυβέρνηση θα εξυπηρετούσε τους πλούσιους και ισχυρούς ενάντια στους φτωχούς και καταπιεσμένους (χρησιμοποίησε ως παράδειγμα τις ΗΠΑ). Όποια και αν είναι η κυβέρνηση που μπορεί να κάνει καλό (όπως οι εργατικοί νόμοι) οφείλεται μόνο σε πίεση από κάτω. Όταν η εργατική κοινωνική πίεση υποχωρήσει, οι «καλοί νόμοι» δεν θα υφίστανται πλέον. Το βλέπουμε σήμερα με τις αναδιαρθρώσεις στην εργασία, την υγεία, την παιδεία κοκ. (επίσημανση δική μου).
Κατ’ ουσία, ο Μαλατέστα ποτέ δεν δέχτηκε ως «δημοκρατία», το καθεστώς που ορίζεται ως ο «κανόνας της πλειοψηφίας». Αντίθετα, υποστήριξε την εθελοντική ένωση μέσω της ελεύθερης συμφωνίας. Ωστόσο, ήταν ευέλικτος: «Όταν δεν είμαστε όλοι ομόφωνοι και αυτό αφορά τις απόψεις για τις οποίες κανείς δεν επιθυμεί να θυσιάσει την ύπαρξη της ομάδας [όπως η επιλογή μιας ημερομηνίας συνάντησης], εμείς εθελοντικά, με σιωπηρή συμφωνία, αφήνουμε την πλειοψηφία να αποφασίσει».
Και ερχόμαστε τώρα στο καίριο ερώτημα: Ήταν ο Μαλατέστα ένας εξελικτικός αναρχικός; Βασιζόμενος σε κάποιοες ερμηνείες των βιογράφων του αφήνεται να ενοηθεί ότι ο Μαλατέστα έθεσε τα θεμέλια ενός πρωτότυπου, σταδιακού οράματος του αναρχισμού. Αυτό κατά την άποψη μας (τόσο του W. Price όσο και της δικής μου) είναι, εκτός από λανθασμένο, και παραπλανητικό, διότι υπονοεί ότι έπαψε να είναι επαναστάτης.
Η «εξελικτική» ερμηνεία βασίζεται κυρίως σε ένα δοκίμιο του 1899, «Προς την Αναρχία». Αναφερόμενος στη «σταδιακή τροποποίηση του νέου περιβάλλοντος», ο Μαλατέστα έγραψε ότι «η αναρχία δεν μπορεί να έρθει άμεσα, αλλά σιγά-σιγά, ενώ σίγουρα, αυξάνεται σε ένταση και έκταση. Επομένως, το θέμα δεν είναι να ολοκληρώσαμε την αναρχία σήμερα, αύριο ή μέσα σε δέκα αιώνες, αλλά ότι βαδίζουμε προς την αναρχία σήμερα, αύριο και πάντα». Φαινομενικά μιλώντας για το στόχο της αναρχίας που παίρνει δέκα αιώνες, αυτό σίγουρα ακούγεται κάτι το «εξελικτικό», για να μην πούμε ακόμα και ρεφορμιστικό. Ωστόσο, στην ουσία γι’ αυτό που μιλάει ο Μαλατέστα είναι το πλήρες επίτευγμα της αναρχίας – μιας αταξικής και χωρίς καταπίεση κοινωνίας, η οποία είναι εντελώς συνεταιριστική, βασιζόμενη στην πλήρως ανεπτυγμένη συνείδηση των εντελώς αυτόνομων ατόμων. Αυτό μπορεί πράγματι να πάρει αιώνες μέχρι να κατορθωθεί.
Αλλά στο ίδιο δοκίμιο, ο Μαλατέστα καθιστά σαφές ότι πιστεύει ότι μια επανάσταση -ή σε μια σειρά επαναστάσεων- οι οποίες θα είναι απαραίτητη/ες για να ξεκινήσει η διαδικασία οικοδόμησης μιας αναρχικής σοσιαλιστικής κοινωνίας. Ο Μαλατέστα υποστηρίζει τις μαζικές εξεγέρσεις, και όχι τα πραξικοπήματα μειονοτήτων. «Υπάρχει σε κάθε χώρα μια κυβέρνηση, η οποία υποχρεώνει βίαια όλους να υποβληθούν σε εκμετάλλευση … είναι για αυτόν τον λόγο ότι θέλουμε μια βίαιη επανάσταση σήμερα και θα το θέλουμε πάντα … πάντα θα πρέπει να παραμείνουμε σταθεροί στον στόχο μας να πάρουμε με δύναμη, μόλις είναι δυνατόν, αυτά τα μέσα που οι ιδιώτες ιδιοκτήτες, που προστατεύονται από την κυβέρνηση, έχουν κλέψει από τους εργαζόμενους».
Γι’ αυτό ο Μαλατέστα απέρριψε την άποψη των Σοσιαλδημοκρατών ότι ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να έρθει μέσω ειρηνικών, «δημοκρατικών» εκλογών. Επίσης, διαφώνησε με εκείνους τους αναρχοσυνδικαλιστές που πίστευαν ότι μια επανάσταση θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί μη βίαια χρησιμοποιώντας μόνο την γενική απεργία. Η ένοπλη σύγκρουση με τον πυρήνα του κράτους των αφεντικών θα ήταν τελικά απαραίτητη, υποστήριξε. Πώς λοιπόν μπορούμε να συμφιλιώσουμε αυτόν το επαναστατικό του χαρακτηήρα και να τον προσδιορήσουμε ως «εξελικτικό»; Αυτό μπορεί να γίνει μόνο εξετάζοντας τις απόψεις του Μαλατέστα για την αναρχική δράση πριν και μετά την επιθυμητή επανάσταση. Αλλιώς πέφτουμε σε μεθοδολογικό σφάλμα.
Κατά τη διάρκεια των προεπαναστατικών ή μη επαναστατικών περιόδων, ο Μαλατέστα απέρριψε τις προσεγγίσεις τύπου «όλα η τίποτα». Αντιτάχθηκε στην απαίτηση για μια άμεση εξέγερση (είτε ο λαός ήταν έτοιμος είτε όχι) ή για αυξητικές μεταρρυθμίσεις χωρίς επαναστατικό στόχο. «Πρέπει να επιδιώξουμε να πείσουμε όλους τους ανθρώπους, ή διαφορετικά τμήματα του λαού, να υποβάλουν αιτήματα … για … όλες τις βελτιώσεις και τις ελευθερίες που αυτοί επιθυμούν… Και πάντα με τη διάδοση όλων των πτυχών του προγράμματός μας να αγωνιζόμαστε για την πλήρη συνειδητοποίησή τους, πρέπει να ωθήσουμε τους ανθρώπους να θέλουν πάντα περισσότερα και να αυξήσουν τις πιέσεις τους, μέχρι να επιτευχθεί η πλήρη χειραφέτηση».
Ο Μαλατέστα ήταν υποστηρικτής των εργατικών συνδικάτων. Υποστήριξε τους εργατικούς αγώνες για μεγάλα και μικρά ζητήματα. «Ας εισέλθουμε σε όλες τις ενώσεις των εργαζομένων, να καθιερώσουμε όσα μπορούμε, να υφαίνουμε όλο και μεγαλύτερες ομοσπονδίες, να υποστηρίξουμε και να οργανώνουμε απεργίες και να εξαπλώνουμε παντού το πνεύμα συνεργασίας και αλληλεγγύης μεταξύ των εργαζομένων …».
Μερικές φορές θεωρήθηκε ψευδώς ως αντισυνδικαλιστής. Επέκρινε εκείνους τους αναρχοσυνδικαλιστές τους οποίους αντιλήφθηκε ότι υποστήριζαν τη διάλυση του αναρχικού κινήματος μέσα στα συνδικάτα. Υπογραμμίζοντας τους περιορισμούς των συνδικάτων, υποστήριξε ότι οι αναρχικές οργανώσεις διατηρούν τον εαυτό τους και εργάζονται μέσα και έξω από τα συνδικάτα.
Στον αγώνα ενάντια στην ιταλική μοναρχία, δεν επέμεινε ότι δεν θα έκανε τίποτα άλλο από την αναρχία ως στόχο. Αντ’ αυτού, πρότεινε μια «επαναστατική συμμαχία» των αναρχικών (και των συνδικαλιστικών ενώσεων που επηρέαζαν), των Σοσιαλδημοκρατών, καθώς και της ριζοσπαστικής πτέρυγας των αντιμοναρχικών Ρεπουμπλικάνων. Ο στόχος των Σοσιαλδημοκρατών και των Ρεπουμπλικάνων ήταν μια αστική αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αλλά όχι η αναρχία. Όμως -κατά τη διάρκεια της εποχής- υποστήριζαν μια βίαιη επανάσταση εναντίον της αρχαϊκής μοναρχίας της Ιταλίας. Για το σκοπό αυτό, ο Μαλατέστα ήταν πρόθυμος να συνεργαστεί μαζί τους, χωρίς να εγκαταλείψει τον αναρχικό στόχο ή την αυτοοργάνωση των αναρχικών. «Έτοιμοι να αγωνιστούμε ενάντια στη μοναρχία παράλληλα με οποιονδήποτε είναι έτοιμος να ξεσηκωθεί, αλλά παραμένουμε αναρχικοί σοσιαλιστές όπως πάντα … Είμαστε αντιμοναρχιστικοί, αλλά είμαστε επίσης και αντι-δημοκρατικοί».
Αυτό έγινε η μεταγενέστερη αναρχική στρατηγική για την καταπολέμηση της ανόδου του φασισμού. Οι αναρχικοί και οι αναρχοσυνδικαλιστές πρότειναν να καταπολεμήσουν τους φασίστες του Μουσολίνι σε συνασπισμό με τους σοσιαλιστές και τους κομμουνιστές καθώς και τους ριζοσπάστες Ρεπουμπλικάνους. Στις πόλεις όπου το έκαναν αυτό, ήταν επιτυχείς στην απομάκρυνση των φασιστών. Αλλά οι σοσιαλιστές έκαναν ένα «σύμφωνο μη επίθεσης» με τους φασίστες (το οποίο οι φασίστες αγνόησαν) και οι κομμουνιστές (στη συνέχεια, με επικεφαλής τον υπερσεχταριστή Amadeo Bordiga) έσπασαν όλες τις συμμαχίες στις οποίες δεν κυριαρχούσαν. Έτσι, ως αποτέλεσμα η συμμαχία μάχης δεν σχηματίστηκε ποτέ και οι φασίστες ήρθαν στην εξουσία.
Κατά τη διάρκεια της σύντομης περιήγησής του στην Κούβα, ο Μαλατέστα διατύπωσε τη θέση του για το εθνικοαπελευθερωτικό ζήτημα. Αυτό συνέβει λίγο καιρό μετά τον κουβανικό πόλεμο της ανεξαρτησίας. Οι περισσότεροι Κουβανοί αναρχικοί είχαν υποστηρίξει τον πόλεμο και πολλοί είχαν συμμετάσχει αυτόν. Ο Μαλατέστα εξέφρασε την πλήρη συμφωνία του με αυτήν την προσέγγιση. Εξύμνησε τους «γενναίους Κουβανούς εργάτες, λευκούς και μαύρους, … [που είχαν] αγωνιστεί για την ελευθερία της χώρας τους». Ταυτόχρονα, εξέφρασε την αναρχική αντίθεση του να αντικατασταθεί η ισπανική κυβέρνηση με ένα νέο κουβανικό κράτος. Υποστήριξε την αντίθεση των αναρχικών στον ιμπεριαλισμό που προσπάθησε να πάρει τη θέση της ισπανικής αυτοκρατορίας. «Οι αναρχικοί, που αγωνίζονται εναντίον της υπάρχουσας κυβέρνησης, δεν το κάνουν για να βάλουν μια άλλη στη θέση της…».
Εν συντομία, σε όλους τους οικονομικούς και πολιτικούς αγώνες, ο Μαλατέστα ήταν υπέρμαχος με στόχο την διατήρηση του αναρχικού σοσιαλιστικού στόχου και την οικοδόμηση αναρχικών σοσιλαιστικων οργανώσεων, ενώ παράλληλα αγωνίζονται για κάθε βελτίωση για τον λαό, ανεξάρτητα από το πόσο μικρής ή περιορισμένης εμβέλειας θα ήταν. Αυτό δεν μπορεί να θεωρηθέι ως μια «εξελικτική» προσέγγιση.
Ως επακόλουθο των προηγουμένων η άποψη του Μαλατέστα για την μετεπαναστατική περίοδο βασίστηκε σε διάφορους παράγοντες. Αρχικά, διότι αμφέβαλε ότι όλοι οι επαναστατημένοι άνθρωποι θα είχαν ασπαστεί τον αναρχικό σοσιαλισμό πριν από μια επιτυχημένη εξέγερση. Ακόμη και αμέσως μετά από μια επανάσταση, περίμενε τους αναρχικούς να είναι στην πραγματικότητα μειοψηφία. Η επανάσταση πιθανότατα θα γίνει μέσω ενός ενωμένου πλήθους από διαφορετικούς οργανισμούς και τάσεις. Περαιτέρω, αναμένεται ότι θα χρειαστεί να πάρει γρήγορα την οικονομία – για να τροφοδοτήσει, να ντύσει και να στεγάσει τον εργατικό πληθυσμό. Το παλιό σύστημα παραγωγής και διανομής δεν θα μπορούσε να σπάσει αμέσως χωρίς κάτι να πάρει τη θέση του. Ταυτόχρονα, το παλιό κράτος θα είχε διαλυθεί. Χωρίς τις δυνάμεις της κρατικής καταστολής, θα γινόταν δυνατό για τους ανθρώπους να πειραματιστούν στην αναδιοργάνωση της κοινωνίας με ελεύθερο και πλουραλιστικό τρόπο.
Ο Μαλατέστα δεν έθεσε ένα σχέδιο για μια νέα κοινωνία, αλλά ούτε το άφησε σε ορισμένες γενικές αρχές. Μάλλον περίμενε ότι οι άνθρωποι θα οργανώσουν τον εαυτό τους με διαφορετικούς τρόπους, χρησιμοποιώντας διαφορετικές μεθόδους, δοκιμάζοντας εναλλακτικούς τρόπους παραγωγής αγαθών, παρέχοντας στέγαση, εκπαίδευση των παιδιών, κυβερνώντας τον εαυτό τους (χωρίς κυβέρνηση), προστατεύοντας τον εαυτό τους (χωρίς αστυνομία) και γενικά δημιουργώντας μια πειραματική, πλουραλιστική και αποκεντρωμένη νέα κοινωνία. Με την πάροδο του χρόνου περίμενε ότι αυτές οι προσεγγίσεις θα εξελιχθούν στον κομμουνιστικό αναρχισμό. Με αυτή την έννοια, και μόνο με αυτή την έννοια, πίστευε ότι «ο αναρχισμός είναι αναγκαστικά εξελικτικός και σταδιακός».
Φυσικά, ο Μαλατέστα δεν ήταν τέλειος. Αν και κατοικούσε στις ΗΠΑ, δεν είχε ουσιαστικά τίποτα να πει για τη λευκή υπεροχή. Περιστασιακά ανέφερε τον διαχωρισμό. Φυσικά, η εμπειρία του από τις ΗΠΑ ήταν αρκετά περιορισμένη. Επιπλέον, λέει ελάχιστα ή τίποτα για την καταπίεση των γυναικών. Αρχικά, στις ΗΠΑ, πρότεινε ένα αναρχικό πρόγραμμα το οποίο περιελάμβανε την «ανασυγκρότηση της οικογένειας» καθώς και εγγυημένη κοινωνική υποστήριξη για τα παιδιά. Έγραψε δε ένα δοκίμιο «για το πρόβλημα της αγάπης». Παρά τη φράση για την ανάγκη του να «καταστραφεί η βάναυση επικυριαρχία του αρσενικού πάνω στο θηλυκό», δεν υπάρχει περαιτέρω αναφορά στην καταπίεση των γυναικών. Σε αντίθεση με τα ζητήματα γύρω από τον ρατσισμό, θα έπρεπε να είχε περισσότερα να πει. Ωστόσο, στην σοσιαλιστική αναρχική οργάνωση με την οποία εργάστηκε στο Patterson, αρκετές γυναίκες σχημάτισαν το δικό τους Gruppo Emancipazione della Donna. Αυτό λέει κάτι θετικό για την ομαδοποίηση.
Ήταν ο Μαλατέστα «εξελικτικός»; Αναμφισβήτητα, πίστευε στο στόχο μιας επανάστασης των εργαζομένων και όλων των καταπιεσμένων – μέσω της λαϊκής εξέγερσης και του ένοπλου αγώνα. Υπό αυτήν την έννοια ήταν επαναστάτης και καθόλου εξελικτικός ή πασιφιστής. Ωστόσο, πίστευε ότι ο αγώνας θα μπορούσε να διαρκέσει πολύ. Πίστευε ότι μόλις ανατραπούν οι κατασταλτικές υπηρεσίες του κράτους, θα περάσει ένα εκτεταμένο διάστημα πειραματισμού και πλουραλισμού. Οι απελευθερωμένοι άνθρωποι θα δημιουργήσουν σταδιακά τα θεσμικά όργανα μιας ελεύθερης κοινωνίας, από κάτω προς τα πάνω. Με αυτή την έννοια, ήταν μετεπαναστατικά εξελικτικός και όχι δογματικός.
Συνολικά, ο Ερρίκο Μαλατέστα ανεπτύξε μια στρατηγική προσέγγιση μεγάλης αξίας. Συνεχίζοντας το έργο του Μπακολυνι, του Κροπότκιν και πολλών άλλων, πρότεινε μια επαναστατική στρατηγική δύο όψεων. Ήθελε τους αναρχικούς να υποστηρίξουν και να συμμετάσχουν σε κάθε λαϊκό αγώνα για βελτίωση των συνθηκών τους, άσχετα αν είναι μικρός ή μεγάλος. Αυτό σήμαινε ιδιαίτερα το εργατικό κίνημα, αλλά και τον αγώνα για την αύξηση των πολιτικών ελευθεριών (ενάντια στη μοναρχία και στη συνέχεια στο φασισμό), για την ανεξαρτησία των καταπιεσμένων εθνών (όπως η Κούβα) και κάθε άλλη προσπάθεια βελτίωσης της ζωής του λαού. Ήθελε να συνεργαστεί σε συμμαχία με κάθε πολιτική τάση, έστω και μη αναρχική, η οποία θα αγωνιζόταν ακόμη και για μερικά αιτήματα. Ωστόσο, επέμεινε ότι οι σοσιαλιστές αναρχικοί δεν πρέπει να (αυτο)διαλύονται σε αυτούς τους αγώνες, αλλά πρέπει να αγωνίζονται ως επαναστάτες αναρχικοί. Ήθελε να σχηματίσουν συγκεκριμένες πολιτικές ομοσπονδίες, να βγάλουν τη δική τους προπαγάνδα, να μεγιστοποιήσουν τα δικά τους προγράμματα και να έχουν κατά νου το όραμά τους για μια ελεύθερη κοινωνία και πάντα τον στόχο μιας κοινωνικής επανάστασης. «Ένας σοσιαλιστής πρέπει να γνωρίζει ότι ο μόνος τρόπος για να διορθωθούν τα λάθη των ανθρώπων είναι να λέει πάντα τι πιστεύει ότι είναι η αλήθεια». Η ρήση αυτή συνεχίζει να παραμένει αληθινή και επίκαιρη στις μέρες μας.
*Μετάφραση: Αργύρης Αργυριάδης.
**Πηγή: Ούτε θεός ούτε αφέντης
